هزاره های کویته
دکتر حفیظ شریعتی(سحر)
نخستین ارتباط هزاره‌ها با مسلمانان شبه قارۀ هند به سدۀ نهم هجری باز می‌گردد. هزاره‌های وادی هیرمند و اطراف قندهار پس از نبردهای دفاعی چند ساله در برابر سپاه مغولی- تیموری حاکمان هرات، شکست خورده تسلیم شدند. امیرذوالنون ارغون، فرمانده این سپاه با هزاره‌ها و نیکودری‌های هرات توانست هزاره‌ها، تکودری‌ها (نکودری)، قبچاق‌ها و مغولان ساکن قندهار و وادی هیرمند را نیز با خود همراه کند تا این‌که در سال ۸۸۴ خورشیدی به سمت وادی سند پیشروی کرد. ایشان پس از تصرف قلعه‌های پشنگ (پشین کنونی)، شال (کویتۀ کنونی)، مستان (مستونگ فعلی)، سیوی (سبی کنونی) و… وارد سرزمین سند شد و موفق شد که حکومت «سلسلۀ ارغونیۀ» سند را در آن دیار بنیانگذاری کند.
دکتر مصطفی خرّمی داوودی می‌نویسد: «ارتباط هزاره‌ها با مسلمانان شبه قارۀ هند به قرن یازدهم هجری باز می‌گردد. برای نخستین بار دو قبیله از قبایل هزاره به‌نام‌های «ارغونیه و ترخانی» با حدود شش هزار نفر از هزارستان راه شبه قارۀ‌هند را در پیش گرفتند. شاه بیگ ارغون، رهبری این جماعت از نخستین مهاجران هزاره را به عهده داشته است. شاه بیگ توانست به یاری همراهان و افرادش در سند حکومتی تشکیل دهد. پس از او پسرش حسن بیگ زمامدار حکومت «ارغونیۀ سند» شد. سرانجام پس از فوت حسن بیگ قدرت از خاندان ارغون به خاندان ترخانی انتقال یافت. این دو خاندان در سند خدمات ارزشمندی را در گسترش دانش و نیز مذهب تشیّع انجام دادند. سرانجام، هزارۀ ارغونیه و ترخانیه به مرور دولت و قدرت‌شان را از دست دادند و در میان مردم سند به تحلیل رفتند .
«هزاره‌ها بیشتر در شهر شالکوت هند بریتانیایی و کویتۀ کنونی، مرکز ایالت بلوچستان در دو نقطۀ شرقی و غربی (مری‌آباد و بروری) اقامت دارند. در مری‌آباد، هزاره‌ها در دو طرف خیابان علمدار رود در شرق شهر کویته از میزان چوک تا دامنۀ مُردار کوه زندگی می‌کنند.
در مری‌آباد هزاره‌ها در حاجی‌آباد، نوآباد، نچاری، سرای‌نمک، سیدآباد، گلستان‌تاون، هزاره هاوسنگ‌سوسایتی (سوله‌ایکر)، ناصرآباد، مؤمن‌آباد، دره‌کاکی‌جانی و نادرآباد و… ساکنند. هزاره‌ها برای نخستین‌بار در مری‌آباد ساکن شدند و سپس به دیگر مناطق به ویژه بوروری جابه‌جا شدند. این ناحیه اکنون دارای شفاخانه‌های دولتی و شخصی، دانشکده‌های دخترانه و پسرانه، مکتب‌ها، مدرسه‌های دینی، مرکزهای ورزشی، استدیوم ورزشی، مراکز آموزش کامپیوتر، زبان و مانند آن هستند.
بوروری یا هزاره‌تاون در دامنۀ سلسله کوه شمالی پلتن در مساحت پنجاه کیلومتر در آغاز دهۀ هشتاد میلادی توسعه یافت و اکنون بخش بزرگی از هزاره‌ها در این مناطق زندگی می‌کنند. بلاک یک هزاره تاون، بلاک دو، بلاک سه، علی‌آباد، حسین‌آباد، برمه حاجی‌احمد، گلشن‌حسن، اقبال‌آباد، کرانی، مری‌کالونی و… نواحی مهم هزاره تاون‌اند.
همین‌طور در مچ در سی‌وپنج کیلومتری جنوب شرقی شهر کویته در حدود هزار خانوار هزاره ساکنند که بیشتر به کار در معدن زغال‌سنگ مشغولند.
لورلایی که در دوصد کیلومتری شمال شرق کویته واقع است و همین‌طور در شهرک‌های سنجاوی، دوکی، مسلم‌باغ و ارنایی نیز صدها خانوار هزاره باشنده‌اند.
هزاره‌ها به‌طور پراکنده در شهرهای تربت، خضدار، لسبیله، حب، سبی، دهادر، دیره‌مراد جمالی، اوسته محمد، صحبت‌پور، دیره الله‌یار، نوشکی، دالبندین و تفتان نیز ساکنند که بیشتر یا کارمندان دولتند و یا پیشه‌های موچی‌گری (کفش‌دوزی)، پنچری، دکان‌داری و هوتل‌داری دارند.
در کراچی هزاره‌ها در حسین هزاره‌گوت که در منطقۀ گلشن‌اقبال در کنار سفاری‌پارک واقع است و شخصی به‌نام حسین‌علی هزاره آن را گرفته و دیگر هزاره‌ها داده است و منگوپیر در غرب کراچی جدید، در دامنۀ تپه و چشمه‌ای و هزاره کالونی (کوه ملی) در مقابل دانشگاه کراچی در منطقۀ شرقی گلستان جوهر، جعفر طیار کالونی ملیر، کزری نزدیک دفنس و مناطق ناظم‌آباد، کلفتن زندگی می‌کنند.
در ایالت سند هزاره‌ها بیشتر در شهر حیدرآباد و لطیف‌آباد زندگی می‌کنند که پیشۀ بازرگانی دارند. همین طور در مناطق سانگر و نواب‌شاه سند هزاره‌ها ساکنند که زرراعت‌پیشه‌اند و زمین‌های ژنرال محمد موسی خان و ملا محمد جان پسر عمویش در همین نواحی واقع‌اند.
در شهرهای بزرگ پاکستان مانند لاهور، راولپندی، اسلام‌آباد و پشاور نیز هزاره‌ها زندگی می‌کنند. نصرت فتح‌علی خان و اجدادش که در هنر سرودن قوالی شهرت جهانی داشت از هزاره‌های بهسود بودند که در لاهور زندگی می‌کردند.
در شهر پاره‌چنار از شهرهای ایالت سرحد نیز هزاره‌ها باشنده‌اند که هزاره‌های کرمی در این مناطق معروفند.
ضلع هزاره، منطقه‌ای است در ایالت پنجاب که به هزاره‌های چچ مشهور است، اینان هزاره‌هایی‌اند که پیش از قتل‌عام عبدالرحمان و ممکن است در دوران مغولان در این‌جا ساکن شده باشند. هزاره‌های ضلع هزاره به زبان پشتو و هندکو حرف می‌زنند؛ ولی از نظر ظاهر به هزاره‌های هزارستان می‌مانند.»
نقش هزاره ها، در تشکیل کشور پاکستان
حضور قاضی محمد عیسی، شخصیت ملی و سیاسی هزاره‌ها، به عنوان عضو برجسته در حزب مسلم‌لیگ، مشاور و همکار فعال محمدعلی جناح، بانی کشور پاکستان، و حضور پرشور «هزاره‌ها» در کنار دیگر مسلمانان برای استقلال و آزادی این کشور و عملکرد نیروهای نظامی و افسران هزاره برای برقراری امنیت پاکستان، نشان از نقش جدی هزاره‌ها در تشکیل و حفظ تمامیت ارضی پاکستان دارند.
ژنرال محمد موسی خان هزاره که مهارت‌های جنگی او در جنگ 1965 میان هند و پاکستان باعث پیروزی پاکستان شد، یکی از ژنرالان مهم هزاره بود. این ژنرال هزاره در کودتای 1958 بازوی توان‌مند فیلد مارشال ایوب خان بود و بعد به حیث فرماندۀ کل قوای مسلح پاکستان برگزیده شد. ایشان در دهۀ شصت قرن بیستم مدتی فرماندار کل پاکستان غربی (تمام پاکستان کنونی) شد. ایشان در سال 1985 بازنشسته شد و به عنوان «گورنر» یا حاکم حکومت ایالتی بلوچستان منصوب شد که تا پایان عمرش در سال 1989 میلادی در همین سمت انجام وظیفه می‌کرد.
فعالیت‌های خلبان کیپتن صمدعلی شهید دارای (ستارۀ جرئت) در جریان نبرد 1971 میلادی میان هند و پاکستان در پاکستان شرقی و دیگر خلبان شهید هزاره، رشادت بی‌نظیر گرو «جان نثاران هزاره» به فرماندهی حاجی ناصرعلی در نبرد کشمیر، که لقب «شیر و غازی کشمیر» به ایشان داده شد. این از خودگذری باعث شد که دولت پاکستان دوباره هنگ هزاره (هزاره رجمنت) را بازسازی کند.
میجر محمدعلی هزاره و شهید کیپتن ذوالفقارعلی هزاره که در نبرد «کارگل» در سال 1998 در دفاع از مرزهای پاکستان شهید شدند، الحاج کرنیل برکت‌علی‌خان هزاره، لفتننت کرنیل شیرمحمد خان هزاره، سرگرو شربت‌علی چنگیزی، میجر نیازعلی خان هزاره، میجر محمدعلی خان هزاره، میجر علی‌محمد خان هزاره، میجر خادم‌حسین چنگیزی، میجر نادرعلی هزاره، کیپتن علی‌رضا خان هزاره، لفتننت محمدیونس خان هزاره، شوکت‌علی خان هزاره، صوبیدار گردعلی خان هزاره که تیرانداز ماهر و بی‌مانندی بوده است و… همه از بزرگان نظامی هزاره در ارتش پاکستان بوده‌اند. به خاطر همین فعالیت ملی بود که در ماه می سال 1962 میلادی فیلد مارشال ایوب خان حاکم نظامی کل پاکستان، به گورنر پاکستان مغربی ملک امیرمحمد خان کلایاغ، فرمانی صادر کرد که در آن به مردم هزاره پاکستان تابعیت کامل اعطا شد.
سردار مشعل سلطان ارزگانی، نخستین سردار هزاره، سردار یزدان‌علی خان هزاره، سردار محمدعیسی خان هزاره، سردار اسحاق‌علی خان هزاره، سردار محمدآصف هزاره، سردار نثارعلی هزاره، سردار سعادت علی هزاره، سردار حسن‌رضا هزاره، سردار مهدی‌حسن هزاره و… از سردارانی هزاره بوده‌اند.
پانوشت و منابع
. یاسر خرمی، (دکتر مصطفی خرّمی داوودی) ناوه‌گری، http://www.jaghori5.blogfa.com/post-61.aspx
بومان‌علی قاسمی، سیری بر تاریخ هزاره‌ها در پاکستان (http://www.ariaye.com/dari4/tarikh/qasemi3.html)
. یاسر خرمی، (دکتر مصطفی خرّمی داوودی) ناوۀگری، http://www.jaghori5.blogfa.com/post-61.aspx
. ارزگانی، حاجی سلیمان، «تاریخچه و خاطرات قوم هزارۀ پاکستان»، جنگ، کویته: ص 17 – 18.
. حاجی سلیمان، ص 18 – 19، [8]، پولادی، ص 445، حاجی سلیمان ارزگانی متن کامل این فرمان را با شمارۀ: «No: F22.F.I[Soi]/ 62» که به زبان انگلیسی است با ترجمۀ فارسی‌اش در کتابش آورده است. ارزگانی، حاجی سلیمان، تاریخچه و خاطرات قوم هزارۀ پاکستان، ص 15 – 24: یزدانی، حاج کاظم، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، ص 637.
. منابع و پانوشت کامل در کتاب هزاره‌های اهل‌سنت مفصل آورده شده‌اند.